اثر دما در مرحله پر شدن دانه بر برخی صفات کیفی دانه برنج در شرایط اقلیمی مازندران

سابقه و هدف: کیفیت دانه برنج یکی از عوامل مهم در قیمت‌گذاری و بازارپسندی آن توسط مصرف‌کنندگان محسوب می‌شود. توسعه و تولید ارقام با کیفیت بالا یکی از اهداف مهم در برنامه‌های اصلاحی است. کیفیت دانه برنج علاوه بر عوامل ژنتیکی به شدت تحت تأثیر عوامل محیطی از قبیل دما می‌باشد. اما تا به امروز مطالعات اندکی در مورد کمّی‌سازی اثر دما بر کیفیت دانه برنج ارقام بومی در کشور اجرا شده است. بنابراین، این آزمایش با هدف بررسی تأثیر اقلیم‌های متفاوت محلی بر برخی صفات کیفی دانه دو رقم بومی و اصلاح‌شده برنج (’طارم هاشمی‘ و ’شیرودی‘) و کمّی‌سازی روابط بین صفات کیفی با میانگین دمای هوا در طول دوره زایشی (از مرحله 50 درصد گلدهی تا رسیدگی برداشت) در سه منطقه شامل شهرستان‌های آمل، بابلسر و پل‌سفید از استان مازندران اجرا شد. مواد و روش‌ها: سه آزمایش به طور مجزا در قالب طرح بلوک‌های کامل تصادفی با چهار تکرار در سه منطقه شامل بابلسر (با ارتفاع 21 متر پایین‌تر‌ از سطح آب‌های آزاد)، آمل (با ارتفاع 24 متر بالاتر از سطح آب‌های آزاد) و پل‌سفید (با ارتفاع 625 متر بالاتر از سطح آب‌های آزاد) در سال 1393 بر روی دو رقم ’طارم هاشمی‘ و ’شیرودی‘ اجرا گردید. عملیات کاشت، داشت و برداشت در هر یک از مناطق مطابق با عرف همان منطقه و در شرایط مطلوب مدیریتی انجام شد. همچنین، کلیه صفات کیفی برنج سه ماه بعد از برداشت در آزمایشگاه کیفیت بذر معاونت موسسه تحقیقات برنج کشور در مازندران (آمل) اندازه‌گیری گردید. یافته‌ها: نتایج نشان داد که اثر اقلیم‌های متفاوت محلی بر برخی از صفات همچون درصد آمیلوز، درصد پروتئین، دمای ژلاتینه شدن، قوام ژل و طول و عرض دانه بعد از پخت به طور آماری در سطح احتمال یک درصد معنی‌دار گردید. دانه برنج تولید شده در مزارع پل‌سفید از نظر کلیه صفات کیفی اندازه‌گیری شده نسبت به مزارع آمل و بابلسر از کیفیت بالاتری برخوردار بودند که علت آن را می‌توان به وقوع میانگین دمای هوا پایین‌تر در طول مرحله زایشی برنج به‌ویژه مرحله پر شدن دانه در این منطقه نسبت داد. یک معادله خطی توانست تا به خوبی تغییرات صفات مورد مطالعه را در مقابل دما هوا توصیف کند. به‌طور کلی، به ازای افزایش هر یک درجه سانتی‌گراد در میانگین دمای هوا در ارقام ’طارم هاشمی‘ و ’شیرودی‘ صفات کیفی مانند درصد آمیلوز دانه (به‌ترتیب 9/1 و 9/0 درصد)، طول دانه بعد از پخت (به‌ترتیب 33/0 و 14/0 میلی‌متر)، نسبت طویل شدن دانه (به‌ترتیب 05/0 و 04/0) و دمای ژلاتینه شدن (به‌ترتیب 98/0 و 47/0 درجه سانتی‌گراد) کاهش یافت. در مقابل، درصد پروتئین (به‌ترتیب 8/0 و 4/0 درصد)، عرض دانه بعد از پخت (به‌ترتیب 06/0 و 08/0 میلی‌متر) و قوام ژل (به‌ترتیب 2/15 و 2/5 میلی‌متر) افرایش نشان دادند. نتیجه‌گیری: بر اساس یافته‌های این مطالعه به سادگی می‌توان تغییرات کیفیت دانه برنج در واکنش به دما را در هر دو رقم ’طارم هاشمی‘ و ’شیرودی‘ تحت شرایط اقلیم‌های متفاوت محلی مازندران کمّی‌سازی کرد.